رذائل اخلاقی

انسان موجودی حقیقت جوست و به دو طریق آن را می جوید. برخی از فلاسفه، رسیدن به حقیقت را منوط به اندوختن دانش اکتسابی و عقلی فراوان می دانند. اگر بخواهیم تمثیل وار سخن بگوییم از نظر چنین افرادی، حرکت انسان به سوی حقیقت، شبیه حرکت  روی پله های مختلف یک نردبان است. برخی از علمای اخلاق و عرفا، مسیر متفاوتی برای کشف حقیقت پیشنهاد داده اند. به نظر آن ها، حقیقت به خودی خود روشن است و نیازی به روشن شدن ندارد. حقیقت همچون خورشیدی است که پشت ابر قرار گرفته است. حقیقت همچون گنجی است که خروارها خاک بر روی آن قرار گرفته است. در چنین وضعیتی، تنها لازم است تا آن ابر و خاک را کنار بزنیم. این حجاب مابین انسان و خدا، چیزی جز خود نفسانی انسان نیست. حیات دنیوی، پست ترین مرتبه از حیات انسانی است و انسان در این مرتبه از حیات، محجوب از خدا و حقیقت است. هوای نفس در چنین مرتبه ای، بعنوان یک مانع بزرگ عمل می کند، چون تثبیت کننده حیات دنیوی است. با داشتن هوا، حرکت یک انسان و سالک ناممکن است، چون هرچه انسان به دنبال هوای نفس برود، مرتبه حیات دنیوی خودش را تثبیت کرده است و خاصیت حیات دنیوی، محجوب بودن از حق است. هوای نفسانی، این گونه است که راه را برای صعود و تعالی انسان به مراتب بالاتر حیات می بندد. انسان همزمان از خودهای بالاتر زیادی برخوردار می باشد. حدنهایی این خودها، به من اعلی می رسد که فاصله ای بین او و حق نیست. برای رسیدن به چنین خود و منی باید خود موجودمان را بشکنیم. زمانی که موجودیت اولیه ما شکسته شود، موجودیت بالاترمان جلوه گر می شود. زمانی که موجودیت موجودمان یعنی حیات دنیوی با هوای نفس محفوظ شود، موجودیت های بالاتر از درون جلوه نمی کند و این حجاب باید از بین برود تا آن ها جلوه کنند. بنابراین مشکل و راه حل اصلی نجات بشریت در یک کلمه یعنی هوای نفس و مقابله با آن نهفته است. شاید تعجب نمایید که چرا نوع بشر با این مشکل مقابله نمی کند و خود و جهان را از عواقب منفی بسیار زیاد آن در عرصه های فردی و اجتماعی نجات نمی دهد. این امر بدان سبب رخ می نمی دهد که مبارزه با هواهای برآمده از خود نفسانی ما سخت ترین کار عالم است. هوای نفس همچون اژدهایی هزارسر است که مدام و با صورت های مختلفی به سراغ انسان می آید.

این درس تحت عنوان «سلوک اسلامی» در 6 جلسه توسط استاد بزرگ عرفان و اخلاق عملی آیت الله محمد شجاعی ارائه شده است. هدف اصلی این درس آشنا کردن مخاطبان علاقمند به سلوک اسلامی با جلوه های مختلف هوای نفس است. استاد بدین منظور در جلسات مختلف این درس، جلوه های آشکار هوای نفس همچون صحبت بیجا، اذیت مؤمن، حسد و ایجاد خوف در دل مومنین و صفات و کارهای مخالف موارد بالا از جمله اکرام و اعزاز مؤمن و ادخال سرور در قلب مؤمن را مورد بررسی قرار داده است. ایشان همچنین ریشه ها و  راه های درمان هر یک از رذیلت های مطرح شده را مورد اشاره قرار می دهند.  بیایید با یکدیگر به بخشی از سخنان استاد، نگاهی بیندازیم. «خیلی ها فکر می کنند هوای نفسانی چیز ساده ای است، در صورتی که آن قدر جلوات و ظهورات دارد که نمی شود شمرد. از جمله جلوات هوی در وجود کسی که از هوی رها نشده است، ایذا، اهانت، تحقیر و اذلال مؤمن است».