«هم از عبادت، بهره ی کامل داشت و هم بهره ای بسیار از دلیری و شجاعت و فداکاری داشت. از آن کسانی بود که به‌معنای واقعی کلمه، در روز، شیر غرّنده‌ی میدان و در شب، زاهد و عابد و تضرّع‌کننده و عبادتگر بود. سخن از هَمَّام از شیعیان امام علی(ع) است که امام، خطبه متقین را در پاسخ به درخواست او ایراد کرد. او با شنیدن اوصاف متقین از زبان امام، بیهوش شد و درگذشت!». چگونه چنین اتفاقی افتاد؟ براستی این سؤالی است که بدون یافتن پاسخی برای آن، نمی توانیم به محتوای خطبه متقین وارد شویم. چگونه ممکن است انسان شجاعی که خرامان خرامان به سوی غرش شمشیرها در میدان جنگ می شتابد، با شنیدن کلامی، ناله ای بزند، بیهوش گردد و سپس بمیرد؟ تأمل در این اتفاق نشان می دهد که پاسخ را باید در کیستی شنونده و گوینده و در نهایت چیستی سخن گفته شده جستجو نمود. گوینده سخن، مولای متقین است و همین توصیف در باب ایشان کفایت می کند. ایشان با توصیف صفات متقین، تنها در باب تقوا سخن نمی گوید بلکه در واقع خودش را توصیف می کند. همام، روح و قلبی مستعدی است که آمادگی شنیدن سخن حق را دارد. امام بعد از فوت ایشان می فرمایند: «به همین دلیل نمی‌خواستم پرهیزگاران را برای همام توصیف کنم، چرا که پندهای رسا برای کسانی که قلب و جانشان آماده پذیرش چنین سخنانی است، همین کار را می‌کند». در کنار جایگاه بالای شنونده و گوینده، جنس سخن گفته شده نیز جنسی والاست. در این خطبه، سخن از تقواست. ما به راحتی می توانیم از این موضوع بگذریم و آن را مفهومی اخلاقی و دینی همچون سایر مفاهیم و در عرض آن ها بدانیم. واژه تقوا و دیگر مشتقات ریشه آن، ۲۵۸ بار در قرآن کریم آمده‌اند و مباحثی گوناگون را دربر دارند. رویکرد قابل توجه قرآن این است که علت مشکلات معرفتی، اخلاقی و عینی جامعه بشری، در ندانستن حقایق نیست بلکه در غلبه هوا و هوس و کبر و غرور و دنیاپرستی است. اگر چنین علت شناسی ای را باور نماییم، تقوا، مهم ترین راه حل مشکلات بشری است. تقوا، پرهیز و مراقبت از خود در مقابل دشمن و متقی، کسی است که در برابر دشمنان درونی و بیرونی، همواره هوشیار است. تقوا، به عنوان فضیلتی فردی و سیاسی، با بصیرت بخشی به انسان، بنیان زندگی فردی و اجتماعی مسلمان ها و سعادت دنیوی و اخروی آن ها را تضمین می کند.
این درس تحت عنوان «شرح خطبه متقین نهج البلاغه –دوم» در 6 جلسه توسط استاد مهدی فانی ارائه شده است. استاد در این درس به تفسیر موضوعی خطبه متقین می پردازد و بیانات امام در باب صفات متقین را با تکیه ی ویژه بر قرآن، سایر سخنان امام، پیامبر و ائمه اطهار مورد تبیین قرار می دهد. این درس، شرح ادامه پاسخ تفصیلی امام علی (ع) در باب صفات افراد باتقوا می باشد. استاد در این درس، تفسیر و تفصیل سخنان امام را در باب ویژگی های انسان های با تقوا همچون نگرش پرهیزگاران نسبت به خالق و مخلوقات، آثار نگرش پرهیزگاران، پرهیزگار و احساس حضور بهشت و جهنم، داشتن غم آخرت، امید خیر داشتن از فرد پرهیزگار، جسم لاغر، نیاز اندک و روح عفیف انسان متقی، تجارت پر سود متقین، نحوه تلاوت قرآن توسط متقین، نحوه رکوع و سجود متقین، برنامه روز و شب پرهیزگاران، انسان متقی و ترس از خدا، تواضع و دارای قدرت در دین و ایمان و یقین پرهیزگاران پی می گیرد.
تقوا، پرهیز و مراقبت از خود در مقابل دشمن و متقی، کسی است که در برابر دشمنان درونی و بیرونی، همواره هوشیار است. تقوا، به عنوان فضیلتی فردی و سیاسی، بنیان زندگی فردی و اجتماعی مسلمان هاست و سعادت دنیوی و اخروی آن ها را تضمین می کند، زیرا تقوا و صبر در مقاب